Sunday, October 05, 2025

प्रविधिप्रेमी जेनजी पुस्ता र सुशासनको माग

 

This is the unedited version. The reviewed edited version is published at GorkhaPatra Online: - https://gorkhapatraonline.com/news/174186


सारसंक्षपः

-          संसार एआई र क्वान्टम कम्प्युटिङ् युगमा तर दृष्टिकोणबिहिन पुरातनबादी नेपाली दलहरु।

-     ७५ जना भन्दा बढिको ज्यान जानेगरी भएको क्रान्तीको उपलब्धी मात्र मन्त्रिपरिषद् फेरबदल र नयाँ चुनाव। जेनजीका सुशासन सम्बन्धि मागहरुको यथोचित सम्बोधन हुन जरुरी।

-         सूचना-प्रविधि मैत्री स्मार्ट सरकारको अभाव, गुट-उपगुट र निषेधित अनि पेशामुखी राजनीति।

-      भ्रष्टाचार र कूशासन भएका देशमा सञ्जाल दर्ता नगर्ने केही सामाजिक सञ्जाल सञ्चालकका अभिब्यक्तिले हाम्रो जस्तो तस्रोबिश्व राष्ट्रलाई थप क्षति। 

-     प्रथम विश्वले बिकास गरेको सूचना-प्रविधि र विश्वव्यपी शासन (ग्लोवल गभर्नेन्स) द्वारा सञ्चालित निशूल्क सामाजिक प्लेटफार्मको बन्द भन्दा उचित प्रयोग र नियमनको खाँचो।

-      सूचना-प्रविधि अनुसन्धान तथा बिकासमा भन्दा आयातित प्रविधि प्रयोगमा मात्र तेस्रोविश्वका जेनजी पुस्ताको संलग्नता।

-       विश्वविद्यालयमा गुणस्तरीय शिक्षा संगै नैतिकता, पारदर्शिता, क्षमता र भ्रष्टाचाररहित समाज निर्माणका बारेमा समेत शिक्षा प्रदान गर्नु पर्नेमा दलगत संगठनमा आवद्ध शिक्षकहरुको हावी, मेरिटोक्रेसीमा भन्दा पूर्णरुपमा पोलिटोक्रेसीको आधारमा नेतृत्व बिकास।

-     गजनिका फोटा र भिडियोहरुबाट स्वचालित सूचना-प्रविधि प्रणाली प्रयोग गरी आगजनि गर्ने ब्यक्ति पहिचान हुन जरुरी तर प्रविधिको अभाव हुँदा यस आगजनिका दोषीहरु पत्ता लगाई कारबाही गर्न बर्षौं लाग्ने निश्चित।

-          सम्यमित, प्रविधिमैत्रि स्मार्ट सरकारको मार्गचित्र कोर्न अन्तरिम सरकारलाई सुझाव।


  प्रविधिप्रेमी जेनजी पुस्ता र सुशासनको माग

सुशासनको माग गर्ने प्रविधिप्रेमि जेनजी पुस्ता र पुरातनवादी भ्रष्ट शासकको कार्यशैली बिचमा तादाम्यता नमिल्दा अन्तमा नेपालको इतिहाँसमा नयाँ खाले क्रान्ति दर्ज हुन पुगेको छ। २०८२ भाद्र २३ मा जेनजीको प्रदर्शन सम्यमित हुँदाहुँदै आवेगमा सांसद भवनको बाहिरी पर्खाल खोस्रिन पुग्दा जेनजीहरुले फटाफट टाउको र छातिमै गोली ग्रहण गर्न पुगेपछि शासकको असमन्जस्य प्रबृत्तिबाट पछिल्लो दिनमा देखिएको कम्जोर तयारीले भाद्र २४ गते देशभर बन्न पुगेको रणमैदानको परिणाम स्वरुप आज ७५ जना भन्दा बढिको हताहत हुन पुगेको छ। लेखकले यसै लेख मार्फत सहादतप्राप्त युवा सहिदहरु प्रति हार्दिक श्रद्धान्जली र शोकशन्तप्त परिवारजनमा गहिरो समवेदना प्रकट गर्दछ।

 

एआई र क्वान्टम कम्प्युटिङ् प्रविधिको जमाना

सूचना-प्रविधिको द्रुतबिकासले गर्दा आज बिश्व आर्टिफिसयल इन्टेलिजेन्स र क्वान्टम कम्प्युटिङ् प्रविधिको जमाना अनुसार चलायमान छ। राज्यव्यवस्था सञ्चालन र सेवा प्रवाहमा नयाँ प्रविधिको बिकास र प्रयोगलाई अनुकुलन हुने गरी कार्य गर्न नसक्दा स्वभाविक रुपमा चार्ल्स डार्विनको प्राकृतिक चयनको सिद्धान्त (Theory of Natural Selection) र "सक्षमताको अस्तित्व" (Survival of Fittest) अनुसारनै समयको माग र परिस्थितसंग अनुकुल हुन नसक्नेहरु सकिनेछन्। नेपालको जेनजी आन्दोलनले हाम्रा परिष्कृत हुन नसकेका दलहरुलाई त्यही पाठ सिकाएको देखिन्छ।

द्रुतरुपमा बिकसित सूचना-प्रविधिको जमानामा पनि हाम्रा सार्वजनिक संस्था, विश्वविद्यालय, निजामति र दलीय संरचनाहरु पुरातनवादी सोच अनुसारनै परिचालित रहेको अवस्था छ। जसका कारण आज समग्र नागरिकहरुलाई सूचना-प्रविधिमैत्रि स्मार्ट सरकारको अभाव महशुस भएको छ। आगामी दशकमा हुने प्रविधि बिकासलाई प्रक्षेपण गर्दै सरकारले नीति-नियमहरु बनाई पूर्व तयारी गर्नु पर्नेमा बिकसित प्रविधि अघि-अघि सरकार र संरचना पछि-पछि देखिएको छ। उदाहरणका लागि नेपालीले सामाजिक सञ्जालको प्रयोग गरेको र नयाँ प्रविधिमा अभ्यस्त भएको दशकौं भैसक्यो तर भर्खर सरकारले सञ्जाल प्रयोगको नियमन सम्वन्धि निति, ऐआई नीति, साइवर सुरक्षा नीति तथा ऐन आदिहरुको निर्माणमा लागेको देखिन्छ।

 

भ्रष्टाचार र दुराचारपूर्ण शासकीय पद्धति

सानो देखि ठूला सार्वजनिक निकाय र मुख्य नेतृत्वको भान्छा सम्मै गुट-उपगुट, निषेधित, पेशामुखी राजनीतिको खेति सञ्चालन भैरहेको नागरिकलाई महशुस भएको छ। जनताको माग र चाहना विपरित शासकको भ्रष्टाचार र दुराचारपूर्ण गतिविधिको परिणाम नागरिकले भोगिरहेको भान भएको छ। शासकमा समस्या छ है भन्ने प्रमाणहरुको आधारमा आक्रोसित जेनजी क्रान्तिको जनादेशको रुपमा एक थान संघीय मन्त्रिपरिषद् परिवर्तन र नयाँ चुनाव गराउने मात्र अवस्थाले क्रान्तिको मर्म र जनताको चाहना परिपुर्ती हुने सम्भावनाको समिक्षा गर्नु पर्ने देखिन्छ। भ्रष्टाचार र कूशासनको गहिरो मुल्याङ्कन गरिसकेका जेनजी पुस्ताले सामाजिक सञ्जाल बन्दगर्ने निर्णय संगै समग्र अनलाइन पेशा सञ्चालन गर्ने बर्ग समेत बेरोजगार हुने अवस्था सृजना हुँदा आन्दोलन मार्फत कडा आक्रोस व्यक्त गरेको छ। प्रथमविश्व राष्ट्र (First World Country) ले बिकास गरेको सूचना-प्रविधि र विश्वव्यपी शासन (Global Governance) द्वारा सञ्चालित यस्ता निशूल्क सामाजिक प्लेटफार्मको हाम्रो जस्तो तेस्रोविश्व राष्ट्र (Third World Country) ले उचित नियमन गर्नुको सट्टा बिकल्प बिनै बन्द गर्नतिर लाग्दा कतै शासकबर्ग झनै अपारदर्शी बन्दै गएको होकी भन्ने संखाकै दौरानमा भ्रष्टाचार र कूशासन भएका देशमा सञ्जाल दर्ता नगर्ने भन्ने केही सामाजिक सञ्जाल सञ्चालकले नेपालतिर इङ्गित गर्दै भनेका अभिब्यक्तिले नेपालको विश्वव्यापी कूटनीति (Global Diplomacy) मा थप असर प-याएको छ।

 

जेनजीहरु फुर्सदिला र आयातित प्रविधिमा व्यस्त

आज राज्यले गुणस्तरीय प्राविधिक शिक्षा प्रदानमा जोड, तदअनुरुप क्षमतावान जनशक्तिको बिकास, प्रविधि अनुसन्धान र आफ्नै प्रणाली निर्माणमा युवाहरुलाई संलग्न गराई स्वरोजगारमुखि नीति अपनाएको भए सहायद कम्तिमा छत्रबृत्तिमा प्राविधिक शिक्षा हाँशिल गर्ने जेनजी युवाहरुको बिदेश पलायन कम गर्न सकिन्थ्यो। विदेशी विश्वविद्यालयहरुको पढ्दै कमाउँदै नीतिले गर्दा हाम्रा जेनजीहरु उच्च शिक्षा अध्ययनमा बिदेश जाने दर बढेकै छ। तर नेपालका विश्वविद्यालयको पढ्दै कमाउँदै नीतिको अभावका कारण आज जेनजीहरु निकै फुर्सदिला पनि छन्। विश्वविद्यालयमा कक्षाभित्र अध्ययनमा समावेश हुनुपर्ने जेनजीहरु निकै कम हुँदै गईरहेका छन्। कक्षामा पढ्न बस्दा पनि शिक्षकको अध्यापनमा भन्दा सामाजिक सञ्जालमै व्यस्त देखिन्छन् भने बिहान बेलुका उपलव्ध समयमा इन्टर्नसिप र क्षेमतामुखि कार्य अभावका कारण जनेजीहरु अनलाईन गेम र सामाजिक सञ्जालमै व्यस्त हुँदा नेपालको बारेमा भन्दा हाम्रा जेनजीहरुलाई विदेशको बारेमा बढि जानकारी रहेको देखिन्छ। 

नेपालका सरकारी निकायमा सुरक्षा सम्वेनशिलतासंग सम्वन्धितका साथै स्थानीय आवश्यकतालाई समेत परिपुर्ति गर्ने सूचना-प्रविधि प्राणालीहरु प्रायः आयातितनै छन्। यसले गर्दा सूचना-प्रविधिमा आफ्नै अनुसन्धान तथा बिकासमा भन्दा आयातित प्रविधि प्रयोगमा मात्र हाम्रो जस्तो तेस्रोविश्व राष्ट्रका जेनजी पुस्ता अभ्यस्त छन्। विश्वविद्यालय जस्तो पवित्र संस्था जहाँ युवा पुस्तालाई गुणस्तरीय शिक्षा संगै नैतिकता, पारदर्शिता, क्षमता र भ्रष्टाचाररहित समाज निर्माणका बारेमा समेत शिक्षा प्रदान गर्नु पर्नेमा दलगत संगठनमा आवद्ध शिक्षकहरुको हावी, नेतृत्व चयनमा क्षमतामुखि भन्दा जेष्ठतामुखि र योग्यातावाद (मेरिटोक्रेसी)मा भन्दा पूर्णरुपमा राजनीतकवाद (पोलिटोक्रेसी)मा गरिने नियुक्ति आदीले विश्वविद्यालय मात्र नभएर समग्र सार्वजनिक निकायहरुको कार्यसम्पादन कम्जोर देखिन्छ। विश्वविद्यालय र उद्योगसंगको सहकार्यको अभाव, अनुसन्धान र बिकासमा कमजोर लगानी संगै शिक्षक-बिद्यार्थीको अनुसन्धानमा कम संलग्नता अनि राज्यले रोजगारीको उचित व्यवस्था संगै उत्पादनमुखि कार्यमा संलग्न गराउन नसक्दा आज जेनजी पुस्ता निशुल्क उलब्ध अनलाईन गेम र सामाजिक सञ्जालमै बढि ब्यस्त गराउने कूटनीतिक प्रभावले राष्ट्रको राष्ट्रियता र आत्मनिर्भरता झन कमजोर बन्दै गएको छ।

  

निष्पक्ष छानविनमा प्रविधि आवश्यक

भूराजनीतिक अवस्थाले गर्दा पनि नेपालको कुनै पनि आन्दोलनमा घुषपैठ हुनु सामान्य हो। नीति-नियममा र अनुशासनमा बसेर यस्ताखाले आन्दोलन सम्भवपनि हुँदैन। जेनजी आन्दोलनको घटना छानविन गर्न समिति बनिसकेको अवस्थामा छानविन समितिलाई निष्पक्ष छानविनका लागि जुन स्रोतसाधनको आवश्यकता पर्दछ सो सरकारले उपलब्ध गराउन नसकेमा कार्यसम्पादनमा अवश्यपनि ढिला हुनेछ। सार्वजनिक सम्पत्तिमा गरिएका क्षेती क्षम्य हुँदैन। ताकेर घुँडा भन्दा माथि गोलि चलाउने र सार्वजनिक सम्पत्तिमा आगजनि गर्नेका फोटा अनि भिडियोहरु संकलन गरी एआई सक्षम सूचना-प्रविधि प्रणालीमा आगत गराई प्रशोधन मार्फत ब्यक्ति पहिचान गर्ने र जैविक विवरण राख्ने डाटाबेस (जस्तैः राष्ट्रिय परिचयपत्र) संग तुलना गरी आतंक मच्चाउनेको विवरण निकाल्न सक्ने आफ्नै प्रविधि भएको भए आज साँच्चैका जेनजी र आतंक मच्चाउने आयातित जेनजीहरु छुट्याई समयमै कारबाही गर्न सजिलो हुने थियो। तर सो प्रविधिको अभाव हुँदा घटनाका दोषीहरु पत्ता लगाई कारबाही गर्न बर्षौं लाग्ने देखिन्छ।


निस्कर्श

सारांसमा भन्नु पर्दा पारदर्शी, उत्तरदायी, नतिजामुखि र स्मार्ट डिजिटल सरकार जेनजी पुस्ताको मात्र नभएर समग्र जनताको माग हो।  सरकार र सरकारी निकायहरुलाई स्मार्ट बनाउने मार्गचित्रमा अघि बढ्नुहोस; राज्यले आयातित भन्दा स्वनिर्मित सूचना-प्रविधि प्रणाली अनुसन्धान, बिकासमा र प्रयोगमा जोड दिनुहोस; विश्वविद्यालयमा गुणस्तरीय सूचना-प्रविधि सम्वन्धी बिषयहरु सञ्चालन, अनुसन्धान र बिकासमा जोड दिनुहोस; केन्द्रिकृत र संकुचित शासन प्रणालीको अभ्यास नगरी बिकेन्द्रित र उदारमुखि पद्धति अपनाई राज्यका तल्लो निकायसम्म कार्यसम्पादनको उचित नियमन र अनुगमन गर्नुहोस्; सामाजिक सञ्जालमा प्रशिद्धि कमाउन चाहने चर्चित अनुहार मात्र हैन साँच्चै काम गर्नसक्ने क्षमतावान नागरिकलाई सरकारमा समावेस गराउनुहोस्; सक्कली बुद्धिजिवि पहिचान गरी आवश्यकता अनुसार सर-सल्लाह लिनुहोस्, नागरिक र सार्वजनिक-नीजिसंस्था संगको सहकार्यमा जोड दिनुहोस्; विधिको शासन, नीति-नियमको परिपालन, र छिटो-छरितो कार्यसम्पादन गर्न सक्ने मेरिटोक्रेसिमा आधारित नेतृत्व चयनमा जोड दिनुहोस्; क्रान्तिले माग गरे अनुसारको देश बिकासको खाका बनाई अघि बढ्न सम्बिधानमा आवश्यक सुधारको अजेण्डा सहित चुनावमा होमिन सबै दलहरुलाई अनुरोध गर्नुहोस् र सफलतापूर्वक चुनाव सम्पन्न गर्नुहोस्; अन्तरिम सरकारलाई शुभकामना।